Valeriaan thee

Dagelijks worden veel kruiden gebruikt voor haar genezende toepassingen. Om wat meer achtergrond over deze kruiden te bieden, schrijven we diepgaande artikelen over een breed scala van planten met uitzonderlijke voedingswaarde en/of traditioneel medisch gebruik. Dit artikel gaat over valeriaan, een veel gezocht kruid om haar wortels. Valeriaan wordt vooral ingezet ter ondersteuning van een goede nachtrust. Valeriaan (kattenkruid) is een plant die in grote delen van Europa en Azië voorkomt. 

Valeriaan thee is een van de natuurlijkste en populairste manieren om het kruid te gebruiken. Het wordt echter ook als tinctuur en als extract (voedingssupplementen) gebruikt. Valeriaan thee wordt gemaakt van de gedroogde wortels van de valeriaanplant, Valeriana officinalis. Valeriaanwortel thee smaakt intens kruidig en eikachtig, met sterke smaaktonen van hout en aarde. De geur is tijdens het zetten bovendien sterk, vooral als je het niet gewend bent. De smaak van valeriaan thee wordt sterker naarmate de thee langer trekt.

Gezondheidsvoordelen van Valeriaan

Valeriaan wordt zowel gebruikt in de officiële als ook in de traditionele geneeskunde. In de behoefte aan valeriaanwortel wordt voorzien door uitgebreide grootschalige plantages. Valeriaan wordt gebruikt in een blend met andere kruiden, maar het wordt ook vooral puur gebruikt. Het meest populaire gebruik van dit veelzijdige kruid is ongetwijfeld voor de nachtrust. We hebben de andere voordelen op een rij gezet.

• Draagt bij aan een normale nachtrust*
• Draagt bij aan het aanpassingsvermogen bij stress-situaties*
• Draagt bij aan de normale werking van de spijsvertering*
• Draagt bij aan de normale werking van hart en bloedvaten*

* Gezondheidsclaim(s) in afwachting van goedkeuring door de Europese Commissie.

Valeriaan draagt bij aan een normale nachtrust, dat zit zo. Gamma-aminoboterzuur (GABA) is een neurotransmitter die chemische boodschappen door de hersenen en het zenuwstelsel stuurt. Haar rol is het remmen of verminderen van de activiteit van neuronen / zenuwcellen. In voldoende grote hoeveelheden kan GABA een kalmerend effect hebben. Valeriaanwortel blijkt het GABA-niveau in de hersenen te verhogen, waardoor niet alleen de tijd die nodig is om in slaap te vallen wordt verkort, maar ook de kwaliteit van de slaap wordt verbeterd.

Uit een dubbelblind onderzoek van het Foellinge Health Centre in Zweden bleek dat het effect van valeriaan op slechte slaap significant was. 44 procent van de deelnemers rapporteerde een perfecte slaap, terwijl 89 procent een verbeterde slaap rapporteerde - geen van deze groep rapporteerde bijwerkingen, zoals slaperigheid in de ochtend.

Valeriaanwortel bevat:

• valerine en hatinine (samenstellingen gekenmerkt door de eigenschappen van alkaloïden);
• isovaleriaanzuur, azijnzuur, mierenzuur, boterzuur; 
• tannines en saponines; 
• derivaten van estrol;
• vluchtige olieachtige stoffen (terpineol, pineen, terpeen en zijn derivaten, camfeen);
• de kristallijne stof met een uitgesproken kalmerend effect; 
• epoxy-esters en minerale zouten. 

Het gehalte aan essentiële olie in de valeriaanwortel varieert van 0,4 tot 2,1 procent. Tot de bestanddelen van de essentiële olie behoren valeriaanborneolether, isovaleriaanzuur, borneol, myrtekogol, limoneen, cesylalcohol (azuleen).¹

Wat is Valeriaan?

In de Griekse oudheid werd valeriaan al gebruikt vanwege haar gunstige effecten. De naam Valeriana is afgeleid van het Latijnse werkwoord 'valere' wat ‘gezond zijn’ of 'in goede gezondheid verkeren' betekent. Valeriaan (Valeriana officinalis), in de volksmond ook wel kattenkruid genoemd, komt van nature wijdverspreid in Europa voor. De plant is inheems in grote delen van Europa en Azië. De plant groeit in de gematigde en subtropische zones en geeft de voorkeur aan een hoge vochtigheid. Daarom is hij te vinden aan oevers van meren, in moerassen en drassige weiden; op laag gelegen, natte grond. De plant gedijt dan ook uitzonderlijk goed in natte, bijvoorbeeld veenachtige grond.

Hoe te gebruiken?

Waarschijnlijk kennen de meesten wel de medicinale toepassingen van valeriaan. Maar niet iedereen weet dat dit kruid ook kan worden gebruikt om een aangename valeriaan thee te maken. In ons drukke leven kan net dat precies zijn wat we nodig hebben na een zware werkdag. Er zijn verschillende manieren om valeriaan thee te zetten.

Valeriaan recept - Als (hete) thee 

Om valeriaan thee te maken neem je 1-2 theelepels valeriaan gesneden wortel of één theezakje per 350 ml (bijna) kokend water. Het mooiste is als je een theebeker met deksel kan gebruiken - of iets anders wat je kunt afsluiten en geschikt is tegen hitte. Sluit na opgieten de theebeker met deksel goed af, want etherische oliën zijn vluchtig en verdampen snel. Wacht 10 minuten voor gebruik. Mag gezoet worden met honing, stevia of andere zoetstoffen.

Valeriaan recept - Coldbrew / koude extractie methode

Neem (middel)fijne valeriaanwortel (2 theelepels) en giet er 250 drinkwater op kamertemperatuur bij. Sluit goed af en zet minstens 12 uur op een donkere plaats. Zeef en drink, niet meer dan 3 kopjes valeriaan thee gedurende de dag.

Melangeren / gemengde thee

De smaak en geur van valeriaan (hout, aards) is niet voor iedereen. Valeriaan thee wordt dan ook vaak gemengd met andere kruiden met soortgelijke eigenschappen, zoals munt, hop, lavendel, citroenmelisse en/of kamille. Vanille(aroma) vult de natuurlijke smaak goed aan. Een valeriaan melange geeft een lichtere thee in smaak. Je kunt het naar smaak maken door een snufje van zulke kruiden (vers of gedroogd) in een kopje te doen.

Smaak van valeriaan

Valeriaanwortel thee is intens kruidig en eikachtig, doordrenkt met smaaktonen hout en aarde. De geur is bovendien krachtig tijdens het zetten. Valeriaan wortel wordt naast thee ook gebruikt als tinctuur, (natuurlijke) medicijnen en voor extracten. Als smaakmaker wordt valeriaan ook gebruikt bij de bereiding van Cubaanse sigaren en Turkse tabak.

Valeriaanbladeren word ook gebruikt in de keuken. De bladeren hebben daarentegen een lichtere smaak en geur dan de wortels. Ze zijn goed te gebruiken als originele garnering van visgerechten. Bladeren passen goed bij vlees, vooral bij lams- en schapenvlees. Ook kunnen ze worden toegevoegd aan vleesmarinades. In combinatie met andere kruiden worden valeriaanbladeren toegevoegd aan diverse sauzen. Valeriaan complementeert de smaak van vis en zeevruchten.

Oorsprong, geografie & kwaliteit

De plant komt in heel Europa en Noord-Azië voor, en komt in Nederland veel voor in moerassig struikgewas en aan de rand van sloten en rivieren, waar men in de zomer meestal zijn hoge stengels boven het gewone struikgewas ziet uitsteken. De rechtopstaande, stevige plant, het rijke, donkergroen van de bladeren, de mooie vorm en de bekronende massa's lichtgekleurde bloemen maken de plant opvallend.

Het soortensysteem van deze plant is gevarieerd. Veel valeriaansoorten, die zowel in de officiële als in de traditionele geneeskunde worden gebruikt, hebben medicinale waarde. De belangrijkste soorten op een rij:

• Valeriana officinalis is aanvankelijk een plant die behoort tot de mediterrane flora, maar het groeigebied is buitengewoon groot. Vermeldenswaardig is dat onder de naam Valeriana officinalis verschillende plantensoorten met geneeskrachtige werking zijn samengevoegd. Zij worden beschreven door een vergelijkbare chemische samenstelling, gelijke kenmerken, dezelfde gebruikswijzen en toepassingen in de geneeskunde.
• Valeriana wolgensis behoort tot de zeldzame soorten. Groeit in het Europese deel van Rusland, in West-Siberië en in de Oeral.
• Japanse valeriaan is afgeleid van de Japanse variëteit van Valeriana officinalis, terwijl het in Japan bijna niet wordt geteeld. De productie van extract van Japanse valeriaan is tien keer zo hoog als die van andere variëteiten van Valeriana officinalis.
• Valeriana edulis groeit in Mexico. Zij bevat een groot aantal vluchtige oliën, waardoor deze soort sinds de jaren tachtig zeer aantrekkelijk is geworden voor grote Europese bedrijven in de farmaceutische industrie.
• Valeriana pyrenaica is wijdverbreid in de Pyreneeën. Zij heeft geen medicinale waarde. 
• Indiase valeriaan - Valeriana wallichii groeit op de hellingen van de Himalaya en wordt gebruikt om tabaksproducten op smaak te brengen.²
• Valeriana sambucifolia groeit in de Karpaten.

Teelt en oogst van valeriaan

De oogst van de valeriaanwortel begint in de vroege herfst of de eerste lentemaanden. Bij het oogsten wordt rekening gehouden met de aanwezigheid van valeriaansoorten die geen geneeskrachtige werking hebben en waarvan de wortels niet mogen worden geoogst (zoals Valeriana simplicifolia). Een belangrijk kenmerk van valeriaansoorten die onbruikbaar zijn is de afwezigheid van het kruidige en sterke aroma dat kenmerkend is voor Valeriana officinalis. 

Afhankelijk van de schaal, wordt er op verschillende manieren geoogst. Bij een kleinschalige oogst worden de wortels uitgegraven en van aarde ontdaan. Vervolgens wordt het bovengrondse deel van de plant verwijderd en worden de wortels gewassen met koud water. Bij grootschalige teelt en oogst wordt voor de oogst het bovengrondse deel verwijderd. De bereide grondstoffen worden vervolgens gedroogd. Valeriaanwortel kan tot 3 jaar bewaard worden zonder verlies van gezondheidsbevorderende eigenschappen.

Nederlands tintje

Alhoewel valeriaan vaker in vochtige omstandigheden groeit, komt men het ook tegen op droge, hoger gelegen grond. Hij komt in heel Nederland voor, maar vooral in Overijssel en Drentse- en Groningse Veenkoloniën wordt het commercieel geteeld. Valeriaan kan alleen op zandgronden verbouwd worden, omdat de wortels in de wintermaanden gerooid, gewassen en gedroogd worden. In totaal staat er tussen de 200 en 300 hectare valeriaan in Nederland.

Het kruid groeit goed op de natte bodem zoals de natte gronden rondom bijvoorbeeld Hoogeveen en Emmen. Ondanks dat het een lastig gewas is, wordt het hier van oudsher tot een halve eeuw geleden al veel geteeld. In de verbouwing van het kruid gaat veel tijd en energie zitten. Daarom is het niet overal populair. Het is namelijk niet zo'n snelle groeier. En dat is direct ook het grote probleem. Als de teler er niks aan doet heeft onkruid snel de overhand. 

Valeriaan wordt in september tot oktober gepland en het jaar daarop vanaf november tot februari geoogst. Eerst wordt het blad eraf gemaaid, vervolgens de wortel gerooid, getransporteerd naar de wasinstallatie en fabriek. Hier wordt de valeriaan gedroogd, verwerkt en vermalen. In Nederland stoelt de teelt vooral op de farmaceutische industrie, die er (traditionele) geneesmiddelen van maken. 

Geschiedenis

De meest gangbare versie van de herkomst van de naam associeert het woord valeriaan met het Latijnse valere (gezond zijn). 

Er is ook een veronderstelling dat het kruid is vernoemd naar Valeria, een land in de Romeinse provincie Pannonia, gelegen in het zuidwesten van de Donau. 

Sommige wetenschappers verklaren de etymologie van de naam valeriaan echter door het gebruik van het woord Baldur (god van de lente en het leven in de Noordse mythologie). 

De uitdrukking valeriaan komt pas in de 10e eeuw voor in klassieke Latijnse teksten. De eerste keer werd het gebruikt in het wetenschappelijke werk "De diaetis" van Isaac Israeli (Joods denker, arts en prominent wetenschapper van de Middeleeuwen). Later verschijnt de naam bij Europese herbalisten.

Gezondheidsproblemen/waarschuwingen voor gebruik

Gebruik van valeriaan thee is niet aanbevolen tijdens zwangerschap of borstvoeding. Daarnaast kan het bij sommige mensen nervositeit, angst en hartkloppingen veroorzaken. 

Als het lange tijd is gebruikt, kan het bij abrupt stoppen ontwenningsverschijnselen veroorzaken. Niet aanbevolen voor mensen die barbituaten of benzodiazepinen gebruiken.

Het is aangeraden een arts te raadplegen over de wisselwerking bij medicijnen en mogelijke contra-indicaties voor het drinken van valeriaan thee. Let vooral op bij; besmettelijke aandoeningen (waaronder malaria, tuberculose, etc.), depressie, erectiestoornis, brandend maagzuur, gastro-oesofageale reflux, hoge bloeddruk, psoriasis, reumatoïde artritis, en auto-immuunziekte.⁶

Gebruik van Valeriana officinalis thee, tincturen, etc. niet te lang. Bij gebruik om medische toepassing overleg met voorschrijvend arts of huisarts. 

Bronnenlijst

^1. Jiří Patočka, Jiří Jakl, ‘Biomedically relevant chemical constituents of Valeriana officinalis’,
In: Journal of Applied Biomedicine, 8(1) (2010),

². https://botanical.com/botanical/mgmh/v/valeri01.html 

³. Krishna Murti, Manish Kaushik, Yashpal Sangwan, Aditi Kaushik, 'Pharmacological properties of Valeriana officnalis - a review', in: Pharmacologyonline 3: 641-646 (2011)

⁴. F. Donath, S. Quispe, K. Diefenbach, A. Maurer, I. Fietze & I. Roots 'Critical Evaluation of the Effect of Valerian Extract on Sleep Structure and Sleep Quality', in: Pharmacopsychiatry 33(2) (2000)

⁵. H. Chen, B. Wei, X. He, Y. Liu, J. Wang, ‘Chemical Components and Cardiovascular Activities of Valeriana spp.’, Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine (2015)

⁶. https://www.drugs.com/mtm/valerian.html